Rastësorja e qëllimshme.

Fotografia, që prej shpikjes së saj, mundësoi një shprehje të re ekspresive duke e bërë akoma dhe më konkrete sintezën midis dimensionit estetik dhe atij artistik. 

Në klimën piktoreske franceze dhe angleze të gjysmës së shekullit XIX, fotografia nuk ishte vetëm rezultati i një kërkimi tekniko - shkencor, por një përpunim i kulturës estetike. Pra, ishte jo vetëm një zbulim teknik por një revolucion i mirëfilltë, kon-firmim i një shpirti të ri observues, ndoshta edhe më shumë, hulumtues dhe për rrjedhojë, një paraqitje ndryshe e botës. Nje triumf tërësisht estetik mbasi, pamjet, formohen nëpërmjet syve dhe në këtë mënyrë, të jepet mundësia të shohësh përtej të dukshmes dhe të padukshmes së realitetit.

Të shkosh përtej realitetit për te rikuperuar një dimension 'moral' të vështrimit, është qasja që gjejmë në portretet fotografike të Fate Velaj të cilat nuk janë vetmë ‘shkrep-je’ aparati por një sintezë unike ndjenje, mendimi dhe aksioni. 

Ajo që të impresionon më shumë në punët fotografike të Fate Velaj, është shprehja e dukshme e shkëputjes së një klick’u ekzaktësisht në çastin vendimtar, e që do të rezultojë identifikuese për çdo subjekt të fotografuar.

Të zhytur në një palëvizshmëri të nevojshme, të përqendruar në vetvete, persona-zhet e selektuara nga Fate Velaj, kontribuojnë në kërkimin e një ndjesie e të një thellësie natyrale. Shpesh, ai përqendrohet tek fytyra, tek vështrimi i drejtpërdrejtë dhe krenar i tyre duke kompozuar me ambietin përreth, përshkrime e tregime të mirëfillta. 

Fate Velaj shkrihet në një simbiozë perfekte me protagonistët e përzgjedhur duke e ndaluar kohën pikërisht në momentin më shumë të tensionuar, duke treguar në pamje rastësinë normale e të përhershme të tyre, fragmente realiteti, të afta këto për të transmetuar te shikuesi pjesë të karakterit të tyre, të botës së tyre të brendshme, fytyrës - pertej te identitetit te tyre. 

Fotografitë e Fate Velaj nuk janë thjeshtë pamje por piktura fotografike mbasi brenda tyre gjenden elemente të ngjyrosura edhe kur ato vetë janë bardh e zi.  Ato rrëfejnë aspektin e padukshëm të realitetit të personave, peisazheve dhe objekteve përreth tyre. Ato gjenden edhe të pashfaqura me detaje duke na intriguer neve, shikuesve, për të zbuluar një të vërtetë, një skenë të veçantë, qoftë ajo e karakteri-zuar nga një mori e tepruar ngjyrash, nga tonalitete të kuqe dhe portokalli, qoftë duke arritur në një monokromatizëm total, ku del në pah një aspekt më misterioz e që shkon përtej asaj që ndodhet brenda dhe asaj që ndodhet jashtë fushës së shi-kimit. 

Skenat fotografike janë të pushtuara nga një atmosferë e kristaltë, tipike e veprimta-risë së Fate Velaj dhe disa ‘prerje’ ose lënie mënjanë e objekteve të panevojshme për syrinë analitik të tij, realizohen për t'i dhënë një ekuilibër subjektit ku ndriçimi mbi të mund të bëhet gjithmonë e më i gjallë ose një hije trishtimi gjithmonë e më e errët. 

Veprat artistike dhe letrare të Fate Velaj janë ftesa për të parë e për të lexuar nëpërmjet tyre pjesë të një historie që rrëfen një raport special të një artisti që në të njëjtën kohë, është piktor, fotograf, shkrimtar edhe politikan. Fate Velaj nuk është rastësor në art por, i thirrur për ta kryer atë. Atdheu i tij, Shqipëria, e gjendur midis Lindjes dhe Perëndimit, midis ndjenjës për të kaluarën, vetëdijes për të tashmen dhe dëshirën për të ardhmen e detryrojnë atë  të realizoj një art pa artifica dhe polemika. Gjithmonë, me një realitet që duhet vështruar e lexuar për t'u kuptuar. 

Giusi Giaracuni

Studiuese e artit dhe kuratore e ekspozitave “FACE – beyond the identity” të Fate Velaj nëpër Itali

Udhëtar nëpër ëndrra të panjohura.

Hapësira artistike e Fate Velaj, popullohet nga piktura, fotografia dhe letërsia. Ai është një udhëtar i përhershëm nëpër ëndrra të panjohura e në kohë të panjohura, ndërkufitar dhe jashtë kufijve. Por, për nga intensiteti, ritmi marramendës i veprimtarive të tij, të krijon përshtypjen se kemi të bëjmë me një institucion të tërë dhe jo me një njeri të vetëm.
Në qoftë se piktura e tij është abstrakte dhe në të gjen të pranishme vetëm simbole që sugjerojnë interpretime të hapura, fotografia e tij është tejet konkrete, e prekshme, me mesazh të lexueshëm dhe të fton të zbulosh një rrëfim që gjendet brenda apo fshihet pas imazhit të saj.
Në qoftë se në pikturë, figura njerëzore është mungesore, fotografia e tij popullohet me njerëz, me portrete që emetojnë gjithmonë një histori. Në një reagim të parë, fotografia e Velajt shkakton ose një buzëqeshje ose të trondit e të bën të lëvizësh nga vendi, sepse pika e fortë e artistit Velaj është befasia, e papritura. Ai dëshmon mprehtësinë e një artisti plot intuitë, që di të gjejë këndin e vështrimit, elementët që i duhen për të dhënë mesazhin, di të ndalë atje ku duhet, atje kur duhet. 
Termi më i përshtatshëm për fotografitë e tij do të ishte “fotografi udhëtimesh” dhe kjo, në kuptimin fizik dhe metaforik të fjalës. Fate Velaj është një pasionant udhëtimesh dhe njëkohësisht, një dokumentues i shkëlqyer i tyre. Jo pa të drejtë, atë e kanë quajtur si një Evliya Çelebi apo Lord Byron i kohëve moderne. Prej këtyre udhëtimeve, ai sjell thelbin, subjektet që flasin për vendin, për njerëzit që e popullojnë atë si dhe shpirtin e tyre.
Kur shikon fotografitë e Fate Velajt, të kujtohet ajo që thoshte Alfred Hrdlicka "Mir fällt nichts ein. Mir fällt was auf" pra, Fate Velajt “nuk i bie ndermend, por i shkon mendja” tek ajo që ka nevojë të gjejë e në fund, ta realizojë.

Piktura jofigurative dhe gjestuale, fotografia plot me personazhe dhe vendngjarje, duken se te artisti Velaj lënë ende një boshllëk që duhet mbushur, dhe në këtë rast, ai i beson fjalës. Kur ndjen ngopjen me ngjyra të tabllove apo kufijtë e fundit të imazheve, ai apelon te forca e fjalës, ndjen nevojën e rrëfimit përmes fjalës, ndjen nevojën e fabulës, nevojën e ludisme’s përmes fjalës. Kështu, Velaj do të krijojë një serë sprovash, vargjesh, përshkrime udhëtimesh e ngjarjesh si dhe romane mbushur me momente delikate të gjendjes së tij të kapluar nga malli. Ai arrin të prish skemat e letërsisë akademike duke i ndërtuar ato sipas parimeve të tij që e udhëheqin si në pikturë, në  fotografi ashtu dhe në jetë e përftuar kështu, disa tekste atipike, të tejngopura emocionalisht, të shkruara me shumë delikatesë, intuitë dhe mprehtësi. Tekstet janë pjesë e artit të vetëshprehjes totale të Fate Velaj. Letërsia, së bashku me pikturën dhe fotografinë, strukturojnë arkitekturën e “Gesamtkunstwerk-ut” - artit gjithëpërfshirës - të tij.

 

Luan Topçiu

studiues arti e letërsie si dhe kurator i ekspozitave të Fate Velaj në Rumani

 

Atipizmi që buron nga të qenit shumëdimensional

Edi Rama kishte të drejtë kur tha se, “të flasësh për Fate Velaj, nuk është e lehtë”. Nuk është e lehtë për faktin se Fate Velaj është një qytetar pa koordinata të përcaktuara, një udhëtar ndërkufitar dhe një artist jashtë kufijve. Pra, për fokusin që ka shoqëria jonë për individin mund të themi se ai është një person atipik. Fate Velaj është një busull në mardhënjet me vendlindjen, me vende të ndryshme, me portretet e mijra njerëzve të panjohur nëpër botë që janë pjesë e historisë së tij.

Fate Velaj e mbush minutën, ditën, orën, e mbush javën, e mbush muajin, vitin dhe jetën e tij plotë me kujtime. Por këto, jo në sensin që ulet e shkruan apo flet dhe jeton me kujtime, pra me të kaluarën. Kujtimet e tij vijnë nga e ardhmja e tij dhe jo pa qëllim ato kanë qenë pjesë e realizimeve të tij artistike, si në pikturë dhe fotografi.

Fate Velaj ka një dimesionin unikal të mardhënies me qënien e vetë, me imagjinatën e vetë, me ndjesinë e vetë, me atë sesi i artikulon ato në jetën e tij të perditshme. Por, më tepër unë do të theksoja dimensionet e jetës së tij artistike ato në pikturë, në fotografi si dhe në letërsi ku spikat me një narrativë e stil unikal. 

Fate Velaj observon, që do të thotë se ai ndodhet në një vëzhgim të pandalshëm të gjithçkaje që atë si dhe vetë ne na rrethon madje, dhe të pashikueshmen, atë që është matanë planit të tretë që të tjerët e shohin diku në sfond ose nuk e shohin fare, ai e sjellë në plan të parë. 

Ai është një njeri që nuk i shpëton detaji mbasi ai punon me detajet, punon me portretin, punon me psikologjinë e portretit, me thellësitë e karaktereve të tyre duke mos i klasifikuar ato sipas gjendjes sociale, por duke i parë ato në një dimesion horizontal, jo në atë vertikal. Si një udhëtar në kërkim të një të pakapshmeje që s’gjendet askund por që teorikisht ekziston, Fate Velaj është gjithmonë në kërkim. Fotografia e tij zhvillohet në një krah komplet të kundërt me pikturën e tij, e cila merret thuajse ekskluzivisht me çështje të abstraktes në art. Fotografia e tij është thuajse e gjitha e mbushur me figurën njerëzore dhe gjendjen e saj shpirtërore. Sidomos cikli i tij i portreteve “Fytyra – përtej identitetit” merr në shqyrtim fatin e individit në ditet tona moderne; fytyra që janë bartëse jetësh e të kaluarash nostalgjike. 

Velaj ruhet të mos bjerë në kurthin e një kornizimi të paramenduar të subjektit të fotografuar duke përdorur stereotipe të ushtruara shpesh nga fotografë, udhëtarët dhe turistë për "fotografi" të popullsisë vendase sipas paragjykimeve perëndimore. Ai bën një ndarje të qartë me një lloj qëndrimi dominant karshi subjektit të fotografuar dhe kjo është fusha ku unë e konsideroj fotografinë e tij si të paçmueshme. 

Fotografitë e tij janë ndjenjë, janë thirrje për vemendje, për reagim. Ato janë romanet e tij në JPEG si dhe objektet e pikturave të tij dhe të gjitha këto, e kanë burimin tek njerëzorja e thellë brenda tij. Fate Velaj i evidenton këto sfumaturat e jetës, i lë mënjanë ato  duke i degdisur të vetshpallurat plan i parë në plan të tretë e akoma më tutje për të sjellë para syve dhe vemendjes sonë atë që gjatë vëzhgimit observues e kishte parë diku larg. 

Përsa i përket veprës së tij, ajo duhet ndarë. Fate Velaj është vetë vepra e tij ndërsa të tjerat janë pjesë e një konteksti. Pra, duhet parë fotografia, duhet parë piktura, duhet parë literatura, duhet parë dhe mardhënia që ky ka me të treja ato si dhe me vetveten. Nuk mund të thuhet që Fate Velaj është një piktor por, është edhe piktor ashtu siç nuk mund të thuhet që është një fotograf, sepse ai nuk kërkon të jetë vetëm një fotograf por e shikon fotografinë si pjesë përbërese e artit të tij gjithpërfshirës. Fate Velaj është një artist nëpërmjet zhanreve të pikturës, fotografisë si dhe një shkrimtar e diplomat. Ka shumë gjëra brënda këtij personazhi. Këto lloj personazhesh nuk para ndeshen. Nuk ndeshen thjeshtë në kulturën, ose në jetën e përditshme. Për këtë gjë unë e quaj atë një personazh atipik, ekspresiv, një njeri që rrezaton entuziazmin që buron nga tërësia e të qenit shumëdimensional.

Fate Velaj’n unë e shikoj si një njeri që është gjithmonë në lundrim. Që të lundrosh të duhet të dish të lundrosh mirë jo vetem në det. Duhet të lundrosh në të gjitha ujrat, qofshin ato të ëmbla, në liqene e në lumenj si dhe në ato të kripura deteve dhe nëpër oqeane ndoshta, dhe në ato pa shije specifike, sallonve diplomatike. Të gjitha këto kanë vështirësitë e veta, kanë stilet e veta, kanë taktikat, kanë strategjitë e veta dhe Fate Velaj është njeri që lundron i sigurt me jetën e tij dhe në një fare mënyre, po na merr dhe ne me vete në këto lundrimet e tij pa limite.

 

Artan Shabani

Artist – Drejtor i galerisë kombëtare të arteve, Tiranë

 

 

Atypicalism that stems from being multidimensional
Edi Rama was right when he said, "talking about Fate Velaj is no easy thing." It is not easy for the fact that Fate Velaj aims to be a citizen without defined coordinates, a cross-border traveler and an artist outside of conventions. For the focus our society has on the individual we can safely say he is an atypical person. Fate Velaj serves as a compass to relations with his homeland, foreign countries, and with photos of thousands of unknown people around the world who have become part of his story.
Fate Velaj fills his minute, day, week, year, and life with memories. Though not in the sense that he sits down, writes or speaks and lives with memories, that is, with the past. Rather, his memories come from his future and thus they have been a pivotal part of his artistic accomplishments, both in painting and photography.
Fate Velaj has a unique relationship with being himself. His imagination, his sense of self and how he expresses those qualities in his daily life are utterly unique to him. I hereby choose to emphasize the dimensions of his artistic life those in painting, in photography as well as in literature, where he stands out with a distinctive narrative and style.
Fate Velaj observes. Which is to say he has a keen way of perceiving all that surrounds him, as well as the unseen which is beyond the perceptible. Things that stand in the background he can bring to the forefront.
He is a man who does not let the detail escape after working with it. When he captures a portrait he works with the psychology of the subject, weaving in the depths of their characters whilst not classifying them according to social status and seeing them in a horizontal, not vertical, dimension. As a traveler looking for the elusive "it", which is nowhere to be found but theoretically exists, Fate Velaj is always in transit.

His photography stands juxtaposed to his paintings, the latter dealing almost exclusively with abstract issues in art. His photography, on the other hand, is filled with the human figure and its state of mind. Especially his cycle of portraits "Face - Beyond Identity" takes into account the fate of the individual in our modern days; faces that are carriers of nostalgic pasts.
Velaj is careful not to fall into the trap of premeditated framing of the photographed subject using stereotypes often exercised by photographers in accordance with Western prejudices. He makes a clear distinction, with a dominant attitude towards the photographed subject, and this is the area where I consider his photographs to be invaluable. His photographs conjure feelings. They are calls for attention, for reaction. They are his novels in JPEG format, as well as the objects of his paintings. All of these have their source in the deep humanity within him.
Fate Velaj is his own work, while others part of a context. In order to properly comprehend him, you have to see the photography, the paintings, the literature, the relationship he has with all three of them and with himself. It cannot be said that Fate Velaj is a painter - though he is also a painter - just as he cannot be called a photographer. He does not seek to be just a photographer but sees photography as an integral part of his all-encompassing art. Velaj is an artist through the genres of painting, photography, literature and diplomacy. There are many things within his character, which even separately are types of characters not met before. They are not encounterable in culture, or in everyday life. For this, I call him an atypical, expressive character, a man who radiates the enthusiasm that stems from the totality of being multidimensional.
I see Fate Velaj as a man who is perpetually sailing. To navigate well one must know how to not only navigate on sea. One has to navigate all the waters, be they fresh ones, lakes and rivers, or salty seas and oceans. All of these have their own difficulties, necessitating respective techniques and strategies. Fate Velaj is a man who has mastered the art of navigation, of sailing, and with his life he invites us all to join him on these voyages.

 

Artan Shabani
Artist - Director of the National Gallery of Arts, Tirana

 

A traveler of unknown dreams.
Fate Velaj's artistic space is populated by paintings, photography and literature. He is a permanent traveler of unfamiliar and timeless dreams, across borders and beyond boundaries. In terms of intensity, the dizzying pace of his activities gives one the impression of dealing with an entire institution and not one single person.
If his paintings are abstract, consisting solely of symbols that demand open interpretations, his photography is very concrete and tangible, with a readable message that invites you to discover a narrative that is inside or hidden behind the image.
If in his paintings, the human figure is absent, his photography is populated with people, with portraits that always emit a story. Initially, Velaj's pictures elicit either a smile or shock, forcing the viewer to move beyond space, for the strong point of Velaj's art is the surprise, the unexpected. He proves the sharpness of an artist full of intuition, who knows how to find the perfect angle, the elements he needs to portray the message, knows how to stop where he should, when he should.

The most appropriate term for his photographs would be "travel photographs" and this in the physical and metaphorical sense of the word. Fate Velaj is a jet setter and at the same time, an excellent documentarian. Not unjustly have people called him Evliya Çelebi or the Lord Byron of modern times. In his journeys, he captures the essence´of the subjects that speak for the country, as well as their soul.
When looking at Fate Velaj's photos, remember what Alfred Hrdlicka said "Mir fällt nichts ein. Mir fällt was auf". So Fate Velaj "does not let the idea cross his mind, he crosses his mind to find the idea."  
Non-figurative and gestural paintings, photographs full of characters and scene, seem to leave the artist Velaj with a gap to be filled, and in this case, he trusts words. When he feels the oversaturation of colors in a canvas or the last limits of the image, then he appeals to the power of the word. He feels the need to confess through prose. He feels the urge of the fable. He feels the need to express a playful manner through letters and words. Thus, Velaj creates a series of trials, verses, travel and event descriptions, as well as novels filled with delicate moments of his life captivated by emotion and longing. He manages to break the schematics of academic literature, rebuilding them according to the principles that guide him in painting, photography and life, and thus obtaining some atypical texts, which remain emotionally saturated, written with great delicacy, intuition and clarity. Texts are integral to Fate Velaj's art of total self-expression. Literature, tied with painting and photography, structure the architecture of his "Gesamtkunstwerk."


Luan Topçiu

art and literature researcher and curator of Fate Velaj's exhibitions in Romania